Flakke Kalkverk

Teikning av Helge Lavik.
Artikkelforfattar Olav Skjellevik

I traktene rundt Flakkavågen og på Skorpo har me ein naturressurs me er åleine om på Tysnes. På Sletteskog, Barmen, Hetlelio, Skorpo og Laukhammar. Dessutan på øyene Ånuglo og Seløyo austfor Florneshalvøyo og Storsøyo nordfor Huglo. Her har det vorte brote kalkstein og marmor frå middelalderen av.Frå Varaldsøya ute i Hardangerfjorden, over austsida av Tysnes og Stord til sørste delen av Bømlo er det eit kalksteinsbelte som vart til i det vi kallar kambrosilurtida for om lag 400-500 millionar år sidan.

Kalksteinen og marmoren (omdanna kalkstein) vart til i eit grunt hav der det levde mengdevis av smådyr med kalkskal. Etter kvart som desse dyra døydde, vart kalkskala att på botnen. Sidan kom anna fjell oppå, og kalkskala vart gjennom nye millionar av år pressa saman og vart fast fjell.

På dei fleste gardane her var det i eldre tid ein kalkomn nede i fjøra. Ein meiner i dag å finna spor etter om lag 20 omnar.

I 1517 leverte Haff på Skorpetveit kalk på Bergenhus, og den samme Haff leverte 9 lester kalk (1 lest = 12 tønner) på Bergen Kongsgård til ein verdi av 21 gylden og 3 skilling.

I 1519 får Per Endresen Skorpo oppgjer frå kongsgarden for 7½ lester kalk, då oppgjort med 1 tønne mjøl,1 tønne malt, ein kjel og 2½ gylden.

Kalksteinsbryting og –brenning var vinterarbeid. Steinen vart ”skoten” ut, slegen til småstykker og lagd lagvis saman med ved i omnen. Produktet etter brenninga kalla dei ”mølkalk”.
Desse omnane hadde svært enkel utførelse – dei aller enklaste berre ei grop i jorda – men det vanlege var gråsteinsomnar på 2×3,5 m grunnflate og 2-2,5 m høge. Og dei visste vél kva dei dreiv med, dei gamle – dette var nedervd kunnskap. Det måtte vera minst 1000º C i omnen for å få kalksteinen brend. Ofte vart berre yttarste delen av steinen brent, og etter leskinga vart steinen brend om att i neste fyring.

Desse omnane vart fyrte med avbarka ved, vanlegvis furuved  – såkalla limved – 4-5 favnar til kvar brenning, og fleire stader vart skogen temmeleg snøydd. Til slutt var det så lite limvedskog att, at kalkbrenninga nærast tok slutt av den grunn.

For å gjera nytte av den brende kalken – ”mølkalken” (CaO), måtte den tilsetjast vatn. Då fekk ein leska kalk – eller ”mjølkalk” (Ca(OH)₂ ) som dei kalla den. Denne hadde monaleg større volum enn den uleska.

Dette var ingen ufarleg prosess. Det vart utvikla stor varme, og ved ukyndig lesking, kunne det heile eksplodere. Leska kalk er svært etsande på huda, så det galdt å vera varsam.
Den ferdige kalken vart lagra i kalkbuer (eller rettare limbuer som dei vart kalla). Desse var alltid lafta, og golv, bjelkelag og murar var laga for å tola stor vekt.

Til haustars – etter onnearbeidet – vart kalken frakta vidare på jektene. Kalken vart så brukt som bindemiddel ved bygging av husmurar kringo i distriktet og ved store steinbygningar i byane. Mykje vart òg i si tid eksportert til Danmark.

I seinare tid selde dei kalk til bøndene i Kvinnherad der det gjorde godt på dei kalkfattige åkrane der.
Og namn i området vitnar om denne virksomheten: Me har Limudalen i Flakkavågen, Limostedlo i Barmen og Limhaugen på Laukhamar.

På Laukhamar står òg den einaste limbua som er att. Ho kan vera over 200 år gammal. Dei nederste omfara av tømra er framleis kvite og til dels etsa av kalk.

Alle mottakarane var ikkje like fornøgde med Flakkavågs-kalken som dei meinte vart leska med sjøvatn. Dei ville heller ha Mostra-kalk eller Storda-kalk som var leska med ferskvatn.

Prisen på uleska kalk var vèl dobbelt så høg som den leska, men det å føra uleska kalk på jektene i all slags vêr, det våga dei færraste – Då fekk heller den ekstra fortenesta vera.

I 1865 var det 9 kalkomnar i området som produserte om lag 450 lester – ca. 900 tonn årleg. Men så var det jamt slutt. Veden vart for dyr.

Her på Flakka kom det om lag 1872 ein ”moderne” kalkomn med tanke på industriell produksjon. Det var ein Elling Skorpetveit som starta opp, men då han flytta til Moster i 1880 kjøpte Hans Møllerupsen Skaten Flakka, og saman med brørne sine Lars og Gjert på Skato og svogeren Knut Skjelevikjo vart så dei eigarane.

Denne omnen var kolfyrt. Kol (og litt ved) og kalkstein vart lagt lagvis ovanfrå i det flaskeforma brennkammeret av eldfast stein, og så tende dei på nedanfrå. Eit murt trekksystem i botnen sytte for god varme. Den brende kalken vart lagra i to kalkbuer nedanfor omnen.

Når kalkstein og kol skulle opp i omnshuset, vart dette heist fram på eit gangspel på nordsida. Me finn framleis merker etter dette gangspelet. I ”Hjulhuset” oppe på ”Hjulhaugen” hadde ”Ivar Stølen” – Ivar Jonson Hetlelid – i alle år fast jobb med å trø hjulet på gangspelet.

Lars Skato var den som leia sjølve brenninga, Hans Storsøyo, gift med Siri Skato, førte rekneskapen og ordna med sal av kalk.

Kalksteinen trong dei ikkje fara langt for å henta. Mykje vart nok henta frå Storsøyo ute ved Laukhamarsundet og på Seløyo. Begge stader vart det brote kalk til etter siste verdskrigen.
Med ei jekt som vart kalla ”Omnsjekto” førde dei kalksteinen til omnen og kalken derfrå. Med ”Omnsjekto” førde dei kalklaster til Stavanger, til Sogn og hendevis heilt nord til Trondheim. På heimveg hadde dei til vanleg ei eller anna form for returlast – ofte poteter.Det var Hans Flakka som førte jekto.

Kalkomnen var i bruk til 1900/1901 – truleg med om lag 8-10 karar i arbeid på det meste, på slutten truleg ikkje kvart år. I 1901-1903 vart alt som kunne omsetjast selt og salssummen fordelt på dei 8 eigarane. Den eldfaste mursteinen inni omnen for ein veg, utstyr og reiskap ein annan.
Omnshuset vart selt til Solesvik på Hufterøya, og i ei løe der finn me den nordre kalkbua. Den andre kalkbua står på næraste gardsbruket i sør – i dag som underhus til ein garasje.

Murane har så stått urørte sidan – gøymd og gløymd mellom tre og buskas. I 1992 gjorde Tysnes Kulturminnelag eit storarbeid med rydding og litt restaurering. Dei sette også då opp trappa, plattingen på toppen og sitjebenkene nedanfor. Det var store planar for meir, men det vart med dette.

For tida er det eg som putlar med rydding kring omnen slik at dette kulturminnet kan vera så nokolunde presentabelt for gjester.

Brugdefangst og siste brugda i Flakkavågen.

I Sunnhordland årbok 1969 skreiv Johan Tufteland om ”Den gamle brugdefangsten”. Der fortel han mellom anna om handelsmannen i Kvalvåg, Hendrik Christie, som i si tid vart ein føregangsmann innan fangst av brugda. Dei store åra for brugdefangst var frå om lag 1770 og til 1850.

Christie hadde ein dreng frå Flakkavågen – Hans Andersen (1753). Hans førte brugdebåten, eller ”bregdebåten” som det vel heitte lokalt, til Christie til han gifta seg og byrja for seg sjølv. Hans busette seg på Gåsnes 1780, og Tufteland skriv at ”der står stova hans enno”. Sønene til Hans – Anders Gåsnes og Tormund Stangeland – tok opp fangsten vidare og dei vart begge velstandsfolk, og åtte mellom anna partar i Ølens-kyrkja og Avaldsnes-kyrkja. Det skal finnast både harpuner, flense- og brugdekniv etter dei.

Hans Andersen (1734-1793) var truleg frå Espevikjo (E.B. Drange: Gards- og Ættesoge for Tysnes, bd. IV, s. 785). Hans vart gift i 1769 med Maria Peders(Petters?)dtr. Barmen (f.1736). Maria var soleis av Barma-slekt og ho var tippoldebarn av Axel Mowat.

Under ”Tysnes rundt” har det år om anna vore med brugdebåt frå Austevoll. Desse båtane kunne ha litt ulik storleik, men ein middels stor brugdebåt tok om lag 20 strokk (tønner). Brugdelevera kan ha ein storleik som utgjer meir enn 20% av vekta til fisken. Og brugda kan bli opptil 12-13 m på det meste, og er vel – etter kvalhaien – den største fisken i verda. Dette fisket tente dei gode pengar på i mange år sjølv om det berre var levera dei nytta. Samanhengen var vel at etterspurnaden etter lyse (tran) var særs god desse åra – før mineralolja kom og tok over marknaden. Det var same utviklinga i fleire kystsamfunn kring i Europa, som på t.d. St Kilda vest for Skottland, men der var det olje frå sjøfugl dei hadde innkome frå.

Det kunne vera 10-12 tønner lever i ei brugde, og Tufteland skriv at dei for lyse fekk ½ dalar for kanna, og levera frå ei middels brugde kunne såleis seljast for opp mot 150 dalar – mykje pengar i dei dagar. Det har og vore peika på at lyse frå brugda hadde særlege eigenskapar, mellom anna med omsyn til kva temperatur den kunne tåla.

Fangsten var enkel – dei siglde eller rodde og styrde med ei år slik at ” – det kom ei fin vór eller rast etter båten. I denne rasta samla raudkamåta seg og det var maten brugda skulle ha”.

Brugda seig så nær båten at dei stakk henne med harpun festa til ei hampelina på nærare 300 famnar. Hampelina måtte vera lenger enn avstanden ned til botnen. Brugda gjekk rett til botnar og trefte den då på fjellgrunn så slo ho seg i hel. Viss ikkje så skjedde tok ho av garde og kunne dra båten langt av leid. Når brugda vart utmatta vart ho halt inntil båten og bunden opp framme og bak. Buken snudde seg opp og dei skar ut levera slik at den flaut ut, og så måtte dei løysa toga framme og bak slik at fisken ikkje drog båten under. Levera vart kutta opp og samla i tønner. Dei kokte lyse av levera og det var salsproduktet. ”Karane hadde litt av ein fest om hausten når dei dreiv og brende lyse. Dei kjøpte seg gjerne eit lite brennevinsanker som dei skorde opp attmed grua, og då gjekk dei i ein rus så lenge brenninga stod på. Men det var også dei som tykte det vermde nok med berre brenninga.”

Så langt Tufteland.

Men i Flakkavågen fekk me ei brugda på vitjing på 50-talet. Ei så stor fisk måtte vekkja merksemd. Me såg brugda nede ved Sletteskogsjøen – der seig ho forbi ein dag. Nils Skorpen, som var postmann på den tida, rodde på brugda ein dag han var på veg utover med posten. Dessutan gjekk brugda i garnet til Hanno Flakka – det vil seia – brugda tok garnet med seg. Enden på brugdesoga var at Lars og Olav Skaten rodde bort og slo ei heimelaga harpun i brugda borte ved Rundeholmen. Det kom inn ei skøyta med solid vinsj – dei løfta litt i fiske slik at ein kunne ta ut levera. Så vart brugda sleppt til botnar, og i klår sjø kunne me i åra etterpå sjå beingrinda. Og levera? – det siste eg såg av den var at det stod ei tønne eller to med lever utanfor butikken på Skato. Slik enda siste brugdefangsten på våre kantar. Og så skulle me vel vore ein tur til Gåsnes – det må verta ei sak for Tysnes sogelag.

Mikal Heldal

Olav Skjellevik var initiativtakar til utstillinga som i sumar vart sett opp i Onarheim kyrkje. Målet var å ha det klart til olsokmarkeringa i år, og det gjekk greitt, fortel Olav.

Eg har fått mange lovord om utstillinga og  den skriftlege omtalen som eg har laga for kvar einaste objekt. Det meste har eg funne bortgøymt  i skuffer og skap bak alteret, sakristiet og jamvel i klokketårnet.   Det er gamle salmebøker og biblar og jamvel timeglaset som prestane laut bruka på preikestolen for å halda kontroll på at dei ikkje preika meir en 1 time som var strengt regulert i gamle dagar.

Sist laurdag var det duka for det fyrste lokalhistoriske seminar i Solheimsdalen. Liz og Kaare Malkenes hadde invitert ein del kjente og aktive kulturpersonar til seminar og festleg samvær i dei gamle stovene til Søra-Peren.
 

Brit Kjellesvik Rage fortalde om – og viste den nyoppretta databasen om folkedrakter  på Tysnes. Ho viste også mange døme på gamle klesplagg frå Tysnes  som ho har i samlinga si.

Knut Rage fortalde siste nytt om Kensington steinen, og planane om å få plassert ein kopi av runesteinen på Onarheim. 

Les meir →

Mange tysnesingar gjekk glipp av eit storveges og interessant føredrag då Tron Bach snakka om og viste unike bilete frå bygginga av Bergensbanen. På sundag var det berre 25 frammøtte, men dei fekk i alle høve valuta for oppmøte, og fekk høyra og sjå ei detaljert og innhaldsrik soge om planane og realiseringa av eit av Noregs største sambandsprosjekt gjennom tidene.

Les meir →

Det vart et par gilde timar med både lått og løye då Jens Brekke frå Vik i Sogn vitja sundagsakademiet 12. Oktober. Den skuletrøyte læraren som tener til livet med å reisa rundt med mellom anna kåseri om Per Sivle og Jakob Sande, fekk  retteleg taket på publikum.

I tillegg til å fortelja den tragiske livsoga til Sivle, vart det framføring av eit par livate vossastubbar og allsong med diktaren sine mest kjente  viser "Den fyrste song eg høyra fekk" og "Og vesle lerka du hev det slik", og han Jens han spelte trekkspel til. Ei verkeleg triveleg stund tykte dei og lag 70 frammøtte.

Elles fekk forsamlinga høyra at fødestova til Per Sivle på ingen måte var rasert og øydelagt. For dei som hugsar innslaget i Vestlandsrevyen tidlegare i år, der me fekk  inntrykk av at grunneigaren hadde rive stova slik at ho var tapt for all framtid?

Feil! Grunneigaren har teke godt vare på stova som Sivle-laget no er eigar av. Planen er at dei med tid og stunder skal få reist stova att på den rettlege plassen der diktaren var fødd.

Hørdis Heggland var til stades på sundagsakademiet og fekk prata med Jens Brekke.

– Eg trudde eg visste det meste om Per Sivle, men no fekk eg faktisk høyra nytt som eg ikkje visste frå før. Sundagsakademiet er eit fint tiltak, det er berre det at eg høyrer litt dårleg og skal eg få koma med et ynskje, så håpar eg at høgtalaranlegget vert nytta att.

Knut Rage og Olav Skjellevik var båe spente på om det kom noko folk denne gongen. Denne helga var det fleire kulturtilstellingar i kommunen, men dei uroa seg til skammar. Folk strøymde på slik at ekstra stolar måtte finnast fram. Dermed føyer Per Sivle kvelden seg inn i rekkja av suksessrike tilstellingar i regi av Sundagsakademiet! Fleire bilete her

Skjertorsdag starta Tysnes Sogelag med skanninga av gamle bilete i det gamle skulehuset på Amland som bygdelaget no har hand om. Sogelaget har med støtte frå Hordaland Fylkeskommune innkjøpt moderne PC og skannarutstyr og har planlagt å reise rundt til alle bygdalaga i Tysnes for å skanna inn gamle bilete.

Les meir →

Les meir →

Sundag 18. november vart det siste Sundagsakademiet for 2007 avvikla på biblioteket i Tysneshallen. Denne gongen var det Ryfylke-diktaren Rasmus Løland som stod på programmet. I år er det hundre år sidan Løland døydde, og i dei neste fem åra fram til 150 års-markeringa for Rasmus Løland sin fødselsdag 24. mai 2011 vert det ymse arrangement og markeringar for ein av våre viktigaste nynorske barnebokforfattarar gjennom tidene.

Les meir →